Mustafa Ali AYKOL
2024 yılının Nisan ayının son günlerinde Türkiye’deki gündem kafe ve restoranlardaki ‘fahiş’ fiyatlardı. Toplumsal medya kullanıcıları hem fiyat artışlarından hem de fiyatların Avrupa ülkelerinden daha fazla olmasından sıkıntı yanarken, hatalı olarak kafe ve restoranları görüyor ve onlara bir ’ders vermek’ için boykot davetleri yapılıyordu.
Aralarında Türkiye’nin tanınan ekonomistlerinin de bulunduğu pek çok kişinin dayanakları ile 20-21 Nisan tarihlerinde kafe ve restoranların boykot edilmesine karar verildi.
Sosyal medyada kimi kullanıcılar bu boykotun yanlış olduğunu, kafe ve restoranların enflasyonu yaratan değil ondan tüketiciler üzere mağdur olan bölümler olduğunu söylese de bu görüş daha az kişi tarafından benimsendi.
20-21 Nisan tarihleri geldiğinde herkes yerlerin bu boykot davetinden nasıl etkileneceğini merak ediyordu. Ancak hesaba katılmayan bir gelişme oldu: Hava çok bozuktu ve bardaktan boşanırcasına yağmur yağıyordu.
Hava o kadar berbattı ki, yerlerin doluluk oranı doğal olarak düşük kaldı. Hatta birtakım işletmecilere nazaran öbür yağmurlu günlere nazaran yerleri daha kalabalıktı.
Sonuç olarak toplumsal medyada örgütlenen boykotun ne kadar tesirli olduğu da, buna bağlı olarak bir sonuç yaratıp yaratmadığı da anlaşılamamış oldu. Ve o hafta sonundan itibaren boykot kampanyası sona erdi, bir daha da bu tıp bir boykot teşebbüsü olmadı. Kafe ve restoranlardaki fiyat artışları ise benzeri süratte devam etti.
HIRVATİSTAN’DA BAŞLAYAN MARKET BOYKOTLARI, KISA MÜDDETTE ÖBÜR BALKAN ÜLKELERİNE DE YAYILDI
Tarihler 2025’in Ocak ayının ikinci yarısını gösterdiğinde, Türkiye’dekine misal bir boykot daveti bu defa Doğu Avrupa ülkesi Hırvatistan’da gerçekleşti.
Hırvatistan’daki bu boykot daveti birinci haftasında gözle görülür bir sonuç verdi ve 24 Ocak’taki birinci Cuma boykotunda ülkedeki marketlerin birden fazla boş kaldı.
Hırvatistan Maliye Bakanı Marko Primorac de hükümetin halka boykot davetinde bulunamayacağını belirterek, “Ancak bir vatandaş ve tüketici olarak yapılanları anlıyorum ve ben de bugün markete gitmeyeceğim” dedi.
2024’ün birinci aylarında yüzde 4.1 enflasyonla gayret eden Hırvatistan’da Nisan 2024’te enflasyonda düşüş başlamış ve eylül ayında yüzde 1.6’ya kadar düşmüştü. Ancak ekim ayıyla birlikte yine yükselişe geçen enflasyon Aralık 2024’te yüzde 3,4’ü Ocak 2025’te ise tekrar yüzde 4’ü gördü.
Enflasyonda yine gözlemlenen bu sert yükselişle birlikte boykot davetine vatandaşların katılması, fiyat artışlarından muzdarip olan başka Balkan ülkelerinde de misal boykot hareketlerinin doğmasına yol açtı.
Hırvatistan’daki birinci boykotun gerçekleştiği 24 Ocak tarihinden bir sonraki Cuma günü olan 31 Ocak için Kuzey Makedonya, Karadağ, Bosna-Hersek, Slovenya ve Karadağ üzere öteki Balkan ülkelerinde boykot davetleri yapıldı.
31 Ocak’ta gerçekleşen ve marketlerin yanı sıra restoran-kafeleri de amaç alan bu boykot daveti tıpkı birinci hafta Hırvatistan’da olduğu üzere bu dükkanlarda gözle görülür bir müşteri düşüşüne yol açtı.
İLK HAFTA YÜKSEK OLAN BOYKOTLARA İŞTİRAK SONRAKİ HAFTALARDA DÜŞTÜ
Bu hafta Cuma ve Cumartesi günleri (7-8 Şubat) Hırvatistan’da 3., öbür balkan ülkelerinde ise 2. sefer boykot daveti yapıldı. Ama bu ülkelerden gelen haberlere nazaran boykotlar, birinci haftalarındaki kadar tesirli olmamaya başladı.
Bosna-Hersek’te yayın yapan Klix.Ba sitesinde yer alan haberlere nazaran bu hafta ikinci defa düzenlenen boykotta Saraybosna’daki kimi market ve alışveriş merkezlerinde öteki günlere oranla daha az müşteri olduğu gözlenirken kimilerinde ise tam aykırısı daha ağır bir kalabalık olması dikkat çekti.
Bir öteki Balkan ülkesi Kuzey Makedonya’da sekiz büyük perakende zincirine karşı boykotun ikinci haftasında açıklanan bilgiler, boykota iştirakin neredeyse yarı yarıya düştüğünü gözler önüne serdi.
Politika.Rs haber sitesinde yer alan habere nazaran Kuzey Makedonya Gelir Yönetimi Başkanlığı’ndan yapılan açıklamada, “7 Şubat Cuma günü, bir evvelki Cuma günü olan 31 Ocak’a nazaran yüzde 36,95 daha fazla ciro elde edildi” denildi.
İlk boykotun 31 Ocak’ta yapıldığı Karadağ’da beş büyük perakende zincirinin cirosu boykotun yapılmadığı 24 Ocak tarihine nazaran yüzde 56 düşmüştü ancak RTHN’nin haberine nazaran bu hafta cuma ve cumartesi günleri için yapılan yeni boykot davetinde kelam konusu marketlerin geçtiğimiz kadar boş kalmadığı görüldü.
İKİ TARTIŞMA: BOYKOTLAR NİTEKİM İŞE YARIYOR MU VE SÜRDÜRÜLEBİLİR Mİ?
Hırvatistan’da başlayan ve süratle başka Balkan ülkelerine yayılan market – kafe/restoran boykotlarının birinci haftalarında tesirli olması ancak sonraki haftalarda tesirini kaybetmesi bu ülkelerde iki hususun tartışılmasına yol açtı:
1- Market ve restoran boykotları hakikaten fiyat artışlarının önlenmesi konusunda işe yarıyor mu?
2- Bu boykotlar ne kadar sürdürülebilir?
“MARKET BOYKOTLARININ ENFLASYONA KARŞI BİR YARARI YOK”
Hırvatistan Ticaret Odası Başkanı Luka Burilović’e göre boykot davetleri ile ekonomiyi durdurmanın enflasyona karşı bir yararı yok.
Pogled.hr’ye röportaj veren Burilovic, “Piyasa iktisadı karmaşık bir ekosistemdir ve kontrendikasyonları olan bir ilaç üzere, her önlem yahut piyasa müdahalesi birden fazla vakit istenmeyen sonuçlar doğurur” dedi.
Enflasyona en çok hizmet fiyatlarının katkısı olmasına karşın tüketicilerin öfkesinin perakende kesimine yöneldiğine de değinen Burilović, “Tüketicilerin, zincirin son halkası olan, kendilerine en çok maruz kalan ve tüketicinin kanaatine nazaran fiyat artışlarından en fazla sorumlu olan tüccar ve perakendecilere odaklanması anlaşılabilir bir durumdur. Üreticilerden (üretim dalının birçok kolunda güç ve hammadde fiyatlarına bağımlıdırlar), ithalatçılara, dağıtımcılara ve son olarak perakende zincirlerine kadar, fiyat artışlarını etkileyebilecek zincir boyunca çok sayıda faktör bulunmaktadır. Daha kısa tedarik zincirleri tıpkı vakitte daha düşük maliyetler manasına geliyor, bu da yerli üretimin kıymetini bir sefer daha ortaya koyuyor” tabirlerini kullandı.
“İNSANLAR HER CUMA BOYKOT EDEMEZ”
Hırvat ekonomist Prof. Dr. Marijana Ivanov ise market ve restoran boykotlarının sürdürülebilir olmadığına dikkat çekerek, “İnsanlar her Cuma boykot etmeyi göze alamaz” dedi.
HRT’ye konuşan Ivanov, perakende zincirlerini boykot etme isteğinin azaldığını belirterek, “İnsanlar her cuma mağazaları boykot etme lüksüne sahip değil. Vakit en kıt kaynaktır ve beşerler gereksinim duyduklarında, imkânları olduğunda ve istedikleri vakit satın alırlar” ifadelerini kullandı.
“MAĞAZALARA 100 MİLYON EURO ZİYAN ETTİRDİK, AZ MI?”
Hırvatistan’da boykotları örgütleyen tüketici platformu “Hello, Inspector”ın danışmanı Josip Kelemen ise hayli optimist. Kelemen’e nazaran tüketiciler güçlerinin farkına vardı ve bu da sonuç veriyor:
“Mağazalardaki üçüncü boykottan sonra 100 milyon avronun üzerinde kaybolan, kasadan geçmeyen paranız var. Yani bu az mı? Daha ne isteyebilirsiniz ki? Bu bile bir işaret. Alışveriş merkezleri ve zincirlerde oluşan panik, tüketici boykotlarını korkuttuklarını gösteriyor.”
“MARKETLER YALNIZCA ZİNCİRİN BİR MODÜLÜ, ONLARI BOYKOT ETMEKLE ENFLASYONLA UĞRAŞ EDİLEMEZ”
Libertas Üniversitesi İktisat Bölümü’nden Prof. Dr. Luka Brkić ise bu boykotların enflasyona karşı bir yararı olmayacağı görüşünde.
Brkić, boykotun fiyatlarda önemli bir düşüşe yol açamayacağını düşünüyor:
“Enflasyon makroekonomik bir olgudur ve enflasyonla uğraş yahut uğraşın makroekonomik siyasetler, nakdî ve mali siyasetler, antitröst siyasetleri, piyasa düzenlemeleri, piyasa denetimleri yoluyla yapılması gerekir. Yalnızca perakende zincirlerini boykot ederek değil, zira onlar bu zincirin yalnızca bir halkasıdır.”
“BU BOYKOTLAR TÜKETİCİLERİN MEMNUNİYETSİZLİĞİNİ GÖSTERMESİ AÇISINDAN ÖNEMLİ”
Saraybosna Ekonomi Fakültesi Pazarlama Kısmı Doçenti Denis Berberovic, Al Jazeera Balkans’a yaptığı açıklamada, tüketici boykotunun en kıymetli sonucunun bildiri iletimi olduğunu söyledi:
“Bir yahut daha fazla gün süren kısa müddetli boykotlar, tüketicilerin tekliften mutlu olmadıklarına dair şirketlere geri bildirim gönderir; tüketiciler teklifin fiyatından, kalitesinden yahut öbür rastgele bir istikametinden şad değillerdir.”
BALKAN ÜLKELERİNİN VATANDAŞLARI DA İKİYE BÖLÜNDÜ: HERKES ALIŞVERİŞİNİ PERŞEMBE GÜNÜNDEN YAPIYOR
Restoran-market boykotları konusunda Balkan ülkelerinin vatandaşlarının da ikiye bölündüğü görüldü.
Sosyal medyada ve ilgili haberlerin altında görüşlerini paylaşan vatandaşlardan kimileri bu boykotları sonuna kadar desteklediğini ve eserlerde gözle görülür düşüş yaşanana kadar devam etmesi gerektiğini söylerken kimileri ise bunun beyhude bir gayret olduğunu ve reaksiyonun yanlış yere kanalize edildiğini sav ediyor.
Bazı toplumsal medya kullanıcıları boykot konusunda ülke olarak birlik olamamaktan yakınırken, kimileri ise boykot ilan edilen cuma ve cumartesi günleri alışveriş yapmayan birçok kişinin perşembe günü tüm alışverişini yapıp konuta gittiğini tez ederek bu boykotların sonuç vermeyeceğini öne sürüyor.
HÜKÜMETLER NE YAPIYOR?
Tüm bu tartışmalar devam ederken, kimileri iki kimileri üç haftadır Cuma ve Cumartesi günleri boykota giden vatandaşlarının talepleri konusunda Balkan ülkelerinin hükümetleri de birtakım adımlar atmaya hazırlanıyor.
Boykotun ve tartışmaların birinci başladığı Hırvatistan’da hükümet sonlu fiyatla eser sunma zaruriliği getiren yeni Fevkalâde Fiyat Denetim Önlemleri Kanunu’nu duyurdu. Ayrıyeten hükümet 70 yeni eserde daha tavan fiyat uygulamasına geçti.
Bosna Hersek’te de federal hükümet en az 50 temel besin hususunun fiyatlarını eski haline getirme yahut düşürme ve marjları denetim etme için çalışmalar yürüttüğünü söylüyor.
Makedonya Başbakanı Christian Mickovski ise özgür piyasa vurgusu yaparak hükümetinin şu anda fiyatlar üzerinde bir adım atmayacağını söyleyerek, “Korkularımız gerçeğe ve realiteye dönüşür, bu yüzden hareket ederiz ve hareket etmeye devam ederiz. Hükümet olarak vatandaşlarımızın ömür standartlarını müdafaa yükümlülüğümüz var. Tıpkı vakitte piyasa iktisadının prensiplerinden sapmamasına dikkat edilecek” dedi.
Diğer Balkan ülkelerinin hükümetlerinden ise şimdilik atılmış bir adım ya da yapılmış bir açıklama yok.
Hükümetler ve perakende zincirlerinin atacakları adımlar ile boykotların sürekliliği ve sonuçlarının ne olacağını izleyerek göreceğiz.
patronlardunyasi.com